Pierwsi chrześc. byli Żydami i wyznawcami religii mojżeszowej. Sprawowali swój kult w żydowskich domach (kult rodzinny), synagodze (kult synagogalny) i świątyni (kult świątynny). Znali teksty ST, jak i żydowskie obrzędy, ceremonie i muzykę.
Relacje w Dziejach Apostolskich i Listach NT podkreślają rozprzestrzenianie się chrześc. w ośrodkach leżących poza Palestyną. Jerozolima pozostała wpływowym centrum aż do VII w.
Nastąpiła szybka ekspansja, obejmująca zasięgiem gł obszar Ces. Rzymskiego, na płn. i płd. wokół M. Śródziemnego. Cesarstwo wykorzystało swe wpływy, czego najważniejszym przejawem było rozszerzenie uznania religii chrześc. przez Edykt Mediolański z 313 r. – chrześc. przestało być słabą, prześladowaną religią misyjną. Zdobyło tolerancję, a następnie ustanowiło szeroko rozpowszechnioną rzymską organizację, której zasadą był porządek i kodyfikacja.
pocz. IV w. – systematyzowanie dogmatu chrześc.
- 325 r. – sobór nicejski – powołany przez Konstantyna Wielkiego; potępienie arian; ustanowienie daty Wielkiejnocy; wyznanie wiary;
V w.
- 431 r. – sobór w Efezie – Maria jako Boża Rodzicielka;
- 451 r. – Sobór w Chalcedonie – Chrystus ma tylko jedną naturę – boską
- na soborach tych sformułowano tzw. Unię Hipostatyczną – wg chrześcijańskiej teologii jedność bóstwa (boskiej natury) i człowieczeństwa (ludzkiej natury) w osobie Jezusa Chrystusa (Boga-człowieka)
Historia kształtowania się liturgii chrześc. w tych wczesnych wiekach jest złożona i trudna. Nie jest możliwe dostrzeżenie relacji miedzy wczesnymi wzorami modlitwy chrześc. a kultem żydowskim, ponieważ nie zachował się żaden modlitewnik żydowski sprzed IX w. istniejące zaś relacje na temat kultu chrześc. w pierwszych pięciu wiekach są rozproszone i często fragmentaryczne.
Jednak nawet do VI w. da się zaobserwować pewne wspólne tendencje:
- sprawowanie Eucharystii było oddzielone od innych oficjalnych nabożeństw publicznych
- w nabożeństwach (poza Eucharystią) gł nacisk kładziono na wysławianie Boga (szczeg. w psalmach) i modlitwę, niż na czytania biblijne czy nauczanie
- cała wspólnota uczestniczyła powszechnie w codziennych modlitwach porannych i wieczornych
- mnisi i kapłani kontynuowali modlitwy o innych porach dnia
Kult żydowski opierał się na:
– wspólna modlitwa
– czytanie Tory (chłopcy w wieku 15 lat czytają Torę, stają się Żydami)
– śpiewanie psalmów
Liturgia kościelna opierała się na:
– śpiewanie
– czytanie + bezkrwawa ofiara
– modlitwa
Począwszy od V w. miał miejsce proces popularyzacji religii w dwóch ośrodkach – Rzymie i Konstantynopolu. Siła tych Kościołów, oparta w Rzymie na przewodnictwie papieża, a w Konstantynopolu – patriarchy doprowadziła do rosnącej niezależności i separacji. W XI w. doszło do całkowitej schizmy. Kościół łaciński oddalił się od Kościoła greckiego (bizantyjskiego lub prawosławnego), jak też od kościołów: syryjskiego, etiopskiego, egipskiego (koptyjskiego).
Kościół łaciński zdominował Europę płn. – zach., ale i tu rozwijały się miejscowe i regionalne ryty, tzw. rodziny (grupy) liturgiczne:
- rzymska
– zracjonalizowana, bez obrazowości wsch.;
– VIII – IX w. – liturgia popierana przez Karola Wielkiego;
– XI w. – za namową papiestwa Hiszpania rezygnuje z rytu mozarabskiego na rzecz rzymskiego;
- ambrozjańska (Mediolan) – sprawowany do dziś w archidiecezji mediolańskiej
- mozarabska (Hiszpania) – zachował się w Toledo
- gallikańska (Francja) – zaniknął
- celtycka (Irlandia i płn. Brytania) – zaniknął
Były to oddzielne obrządki, chociaż wiązały się i pokrywały częściowo ze sobą. W odpowiednim czasie zostały wchłonięte przez praktykę rzymską lub pozostały w użyciu jako oddzielne ryty lokalne.
VIII w.
- 787 r. – Sobór Nicejski II – arianie nie wierzą w boskość Chrystusa; działalność św. Pawła; Hilary z Poitiers i Ambroży z Mediolanu; nicejsko – konstantynopolitańskie wyznanie wiary;
XIII w.
- liturgia Kurii Papieskiej – jest to druga fala wpływu rzymskiego; liturgia ta przewidziana była dla zapracowanych księży – nieco okrojona i przystosowana do krótszej recytacji. Liturgia ta została zebrana w Mszale i Brewiarzu. Opracowania te przyjął i rozpowszechnił nowy misjonarski zakon franciszkanów.
LITURGIA WEWNĄTRZ KOŚCIOŁA
Zasadniczy wpływ na ukształtowanie się liturgii wew. Kościoła łacińskiego miał ruch monastyczny (życie monastyczne, zjawisko kulturowo-religijne charakteryzujące się specyficznym stylem życia wspólnot mnichów lub mniszek, zorganizowanych zgodnie z regułą zakonną). Chociaż pierwsi mnisi żyli samotnie jako eremici na pustyni egipskiej, w niedługim czasie powszechną praktyką stało się życie we wspólnocie wg wspólnej reguły (tzn. przepisów dot. zachowań i zwyczajów danej wspólnoty).
V i VI w.
- mnisi spełniali w Rzymie bardzo ważne zadanie – sprawowali liturgię w wielu bazylikach. Ich praktyka liturgiczna wpłynęła na zasadniczy nurt liturgii zachodniej, stała się podstawą późniejszego średniowiecznego obrządku rzymskiego (skodyfikowanego w VIII i IX w.).
- za ojca życia monastycznego uważa się Benedykta z Nursji (480 – 550); jego reguła spisana na Monte Cassino we Włoszech; reguła św. Benedykta dostarcza najbardziej dokładnego obrazu kształtowania się „nieeucharystycznego” cyklu codziennej modlitwy w Kościele zach.
– układ modlitw: Matutinum (w nocy), Laudes (o świcie), Pryma, Tercja, Seksta, Nona (4 określone pory dnia – pierwsza, trzecia, szósta, dziewiąta), Nieszpory (o zmierzchu), Kompleta (przed udaniem się na spoczynek).
– rdzeniem codziennej modlitwy była recytacja Księgi Psalmów ze ST;
VIII w.
- Benedykt z Aniane (750 – 821) skodyfikował i uzupełnił praktykę liturgiczną opisaną w VI w. przez św. Benedykta.
- Poprzez nawiązanie do Rzymu Alcuin i Amalarius odwołali się do praktyk liturgicznych stosowanych w V i VI w. w rzymskich kościołach prowadzonych przez zakonników. W ten sposób w średniowieczu liturgia rzymska (diecezjalna) i benedyktyńska (monastyczna) były spokrewnionymi wariantami, wywodzącymi się ze wspólnego źródła.
- Liturgiczne zasady monastyczne zostały przyjęte niemal w całym Kościele zach. Ich wpływ jest widoczny nawet we współczesnych formach oficjalnej modlitwy codziennej;
MSZA
Obok Bożego Oficjum najważniejszym obrzędem liturgicznym jest Msza. Swymi początkami sięga praktyk żydowskich. Chrystus ustanowił obchód pamiątki wieczora poprzedzającego ukrzyżowanie w czasie żydowskiej Paschy.
Msza jest połączeniem dwóch niezależnych nabożeństw wczesnego Kościoła:
- Liturgii czytań i modlitwy
- Liturgii dziękczynienia połączonego z błogosławieństwem i dzieleniem chleba i wina
Zarys Mszy średniowiecznej można znaleźć w dokumencie znanym jako „Ordo Romanus Prymus”, który opisuje Mszę Papieską celebrowaną w rzymskiej bazylice VII w. Układ tej Mszy zawiera teksty Kyrie, Gloria in exclesis Deo, Sanctus, Agnus Dei (teksty te występowały w Mszy celebrowanej w Rzymie przynajmniej w latach 325 – 700).
Credo nicejskie, skompilowane w swej pierwszej formie w 325 r., weszło na stałe do układu Mszy dopiero w XI w. (wobec zagrożenia herezją). Przyjęcie Credo oznacza koniec procesu kodyfikacji liturgii, zapoczątkowanego reformami frankońskimi w VIII i IX w.
X w.
- Łacina wypiera grekę
- Różne liturgie w różnych miejscach – tzw. rodziny liturgiczne
- Podział liturgii na 2 części:
– Missa katechumenorum – msza katechumenów – biorą w niej udział nawet ci, którzy nie są włączeni do wspólnoty, nawet ci bez sakramentów.
– Liturgia ofiary – znoszenie i konsumowanie darów.
— wszyscy byli czynnymi uczestnikami (przynosili swój chleb i wino, a dziś pieniądze); momentem kulminacyjnym było zaniesienie darów i konsekracja, a potem spożycie;
XII / XIII w.
- Włączenie podniesienia do liturgii;
- Reformy Grzegorza Wielkiego
- Myśl Tomasza z Akwinu, wpływ Arystotelesa: KONKRETYZACJA i RACJONALIZACJA; przewaga racjonalizmu arystotelskiego nad platońską myślą symbolu;
- zmiana budowy relikwiarza, na taką gdzie widać relikwie;
- więcej światła w gotyckich katedrach, na wzór Niebieskiej Jeruzalem;
- adoracja, oglądanie ciała Chrystusa najważniejsze w liturgii (adoracja miała zapewnić przejście do nieba);
- ciało historyczne Chrystusa jest tym samym, co ciało eucharystyczne; ciało eucharystyczne jest verte, realitae et substanciae – prawdziwe, rzeczywiste i substancjalne;
- elewacja hostii – podniesienie, wprowadzone aby nie rozumiejący łaciny wierni wiedzieli, kiedy chleb staje się ciałem i kiedy można adorować unikając bałwochwalstwa; do XII w. – przedst. stanu sytuacji; od XIII w. przedst. działania tego, co się wydarza (realizm);
XIII w.
- od 1210 r. msza odbywa się tyłem wraz z podniesieniem;
- powstanie okazałych retabulum nad stołami ołtarza
- pierwsza kaplica po płn. stronie – Kaplica Bożego Ciała; tam też odbywały się „msza czwartkowe” oraz wystawienie Najświętszego Sakramentu;
- ustanowienie święta Bożego Ciała; święto to w XIV w.zostanie podniesione do rangi świąt ogólnokościelnych
Zmiany liturgiczne w późnym średniowieczu.
X w.
- Do X w. główne elementy liturgii zostały ustalone
- Nurt szeroko zakrojonego monastycyzmu benedyktyńskiego bogate i wyszukane życie klasztoru w Cluny (założonego w 910 r.; ogromny wpływ na inne klasztory „kluniackie”) znalazło wyraz w tamtejszej arch i liturgii, czemu sprzeciwiała się surowość i dyscyplina Citeaux.
XI w.
- Estetyka reform ośrodka Citeaux (macierzysty dom zakonu cystersów, założony w 1098 r.) sprowadzała się do uproszczenia i zwartości architektury, jak i liturgii.
XII w.
- Zakony żebrzące: bracia naśladowcy św. Franciszka z Asyżu i św. Dominika. Wpłynęły na liturgię i duchowość Kościoła bardzo radykalnie;
– początkowo ich kazania i nauczanie miały miejsce z dala od klauzury; bracia często podróżowali;
– Franciszkanie (Zakon Braci Mniejszych) potrzebowali zwartej formy codziennej modlitwy, podobnie jak administratorzy Kurii Papieskiej. Wzajemna wymiana wpływów pomiędzy Kurią i franciszkanami przyniosła w efekcie późnośredniowieczną formę rzymskiego Oficjum oraz brewiarz – podręczną księgę Oficjum.
XIII w.
- Dominikanie – św. Tomasz z Akwinu, dokonał przewartościowania w myśleniu teologicznym w świetle świeżo odkrytej przedchrześc. filozofii Arystotelesa.
– pisma św. Tomasza stały się podstawą dla późniejszej doktryny Kościoła rzymskiego (zwł. w odniesieniu do Mszy) i wywarły głęboki wpływ na jego duchowość;
- wszystkie nurty razem wzięte (religijne, jak i świeckie) stanowiły wielkie zagrożenie dla Kościoła w późnym średniowieczu.
REFORMACJA I KONTRREFORMACJA
XIV w.
- rozłam papiestwa (Rzym i Awinion)
XV w.
- nasiliły się niezadowolenie i bunt umysłowy
- druk przyspieszył rozwój i przepływ nowych idei; po pewnym czasie dzięki drukowi uzyskano typowe dla reformacji i kontrreformacji środki służące ujednoliceniu i uzgodnieniu liturgii;
- Marcin Luter – inicjator całej reformacji protestanckiej, był augustianinem;
- Niektóre formy i obrzędy starych rytów zostały zachowane, a niektóre ustąpiły radykalnym uproszczeniom liturgii i ustanowieniu nowych priorytetów w pismach i myśli teologicznej;
XVI w.
- 1545 – 63 – sobór trydencki; doprowadził do nowej władzy, wew. stabilności oraz ożywionej duchowości.
- Inicjatywę misyjną i edukacyjną przejął nowo utworzony wojowniczy duchowo zakon jezuitów (Stowarzyszenie Jezusowe, założone przez św. Ignacego Loyolę, 1491 – 1556); jej owocem stały się konfraternie i kongregacje, spotykające się w oratoriach
- Forma liturgii i jej treść zostały połączone i umieszczone w drukowanych księgach rzymskich: Brewiarzu (1568) i Mszale (1570);
- Jednak nowy klimat duchowy przyniósł w rezultacie obrzędy pozaliturgiczne i paraliturgiczne, dysponujące własnym repertuarem muzycznym i tradycjami; wiele takich obrzędów miało charakter nabożeństw ku czci Najświętszego Sakramentu;
- Ciągle praktykowano wspólną recytację Oficjum, ale nie była już ona gł. zajęciem w życiu duchowieństwa; celebracja Oficjum była często ograniczona do Nieszporów w niedziele i wielkie święta;
- Prywatna recytacja Oficjum poza kościołem, była często przyjętą normą dla duchowieństwa parafialnego.
- Fundamentalne wzory liturgii ustalone w XVI w. przetrwały do II poł. XX w.
XVII w.
- Zastępowanie przepisanych tekstów własnych w Mszy śpiewanej motetami z religijnymi tekstami eucharystycznymi (lub muzyką instrumentalną).
XIX i pocz. XX w.
- Oznaki zmian w liturgii:
- Likwidacja francuskich klasztorów w czasie rewolucji,
- Rewizje Brewiarza (1911 r.)
- Ruch oksfordzki i próba opracowania zrewidowanego Prayer Book;
- W efekcie w latach 60. XX w. przyniosły one nowe układy, języki narodowe i teologię pastoralną.