Na przełomie XVI i XVII wieku wybudowany został w Grocholinie przez Wojciecha Baranowskiego renesansowy dwór obronny zwany „zamkiem”, uważany za rzadki przykład budownictwa obronno – mieszkalnego w Polsce północnej. Ceglana bryła na niskim kamiennym cokole jest zamknięta na planie prostokąta o osi dłuższej północ-południe.
Zbudowany został najpewniej pod koniec XV w., a w 1529 r. trafił w ręce Adama Strasza herbu Ogończyk. Przebudował on dwór, obniżając go o jedną kondygnację, a do południowej części z owalną wieżą dobudował tej samej szerokości część północną. Prace ukończono w 1544 r., o czym informuje tablica nad wejściem do dworu, z herbem Ogończyk i napisem: „Gdi Pan Bóg Snami Wsytko Miecz Będziemy”.
PABIANICE kasztel, mały zameczek
Obronny dwór, zwany również zamkiem, wzniesiony został po roku 1565 z inicjatywy kanonika Stanisława Dąbrowskiego z przeznaczeniem na mieszkanie oraz urząd zarządców lustrujących należące do kapituły krakowskiej latyfundia. Jego budową kierował murator Wawrzyniec Lorek, być może Włoch, który za swoją pracę otrzymał uposażenie w wysokości 50 florenów i nieznaną dziś ilość towaru w naturze – przypuszczalnie zboża. Przy wykańczaniu wnętrz pomagali mu znani z umów miejscowi rzemieślnicy: twórca dekoracji wielkiej sieni malarz Melchior, stolarz Hanusz oraz kamieniarz Jerzy z Lutomierska. W roku 1571 gmach był gotowy do zamieszkania, wprawiając w zachwyt fundatorów starannością wykonania i elegancką formą, pomimo zaledwie prowincjonalnego rozmachu nawiązującą w dużej mierze do najznakomitszych krajowych wzorców: krakowskich sukiennic czy ratusza w Sandomierzu. Szybko też rozpoczęto starania dla zapewnienia mu wymaganej obronności – dwór otoczono drewnianym parkanem i systemem wypełnionych wodą rowów, powołano także 30-osobową straż zamkową.
Ruiny XVII wiecznego obronnego dworu szlacheckiego (w części wsi zwanej niegdyś Dąbrówką Szlachecką)Wieś Boguszewo stanowiąca dobra rycerskie. W źródłach historycznych wieś zwana: bona Boguschin (1293), Bogusch, Bagusch, Bogussewo (1495). Wzmiankowana po raz pierwszy w roku 1293 w przywileju dla pobliskiego Linowa. Wzmianka z roku 1391 informuje, że folwark jest własnością Zakonu i wchodzi w skład komturii radzyńskiej.
W Brochowie znajduje się zabytkowy, renesansowy, kościół parafialny pw. św. św. Rocha i Jana Chrzciciela zbudowany w latach 1551-1561 i 1596 z fundacji Jana Brochowskiego.
Twórcą kościoła był Jan Baptysta Wenecjanin. Jest on trójnawową bazyliką flankowaną trzema dużymi, cylindrycznymi wieżami.
Kościół zaprojektowany przez Jana z Wenecji, architekta biskupa Andrzeja Noskowskiego, posiada przejrzysty i prosty układ. Przedłużeniem prostokątnej nawy jest prezbiterium, prawie tej samej szerokości, zamknięte półkolistą absydą. Od strony północnej zaprojektowano niewielką zakrystię.Kaplice nie są dziełem Jana z Wenecji. Północną dobudował przed 1612 rokiem brokowski proboszcz, ]akub Odrzywołek Kapusta, a południową oraz kruchtę z zachodu wzniesiono w drugiej połowie XIX wieku. Kościół kilkakrotnie restaurowano, m.in. po zniszczeniach w okresie najazdów szwedzkich i po II wojnie światowej.
Pierwszy etap budowy zamku został zamknięty około 1386 i obejmował postawienie murów obwodowych z ośmioma basztami, wieżą bramną i drewnianym mostem. Kilkanaście lat później
(SZYMBARK)nastąpiło podwyższenie obwodu murów oraz nadbudowa baszt wraz z wieżą główną. Wzniesiono wtedy również północny fragment skrzydła wschodniego, a także kilka krótkich odcinków przymurnej zabudowy od strony północnej i południa. Na początku XV wieku drewniane dotąd domy mieszkalne zastąpiono ciągiem murowanych budynków umiejscowionych w zachodniej części dziedzińca. Warownia w ówczesnej formie stanowiła obszerne i wygodne reprezentacyjne założenie, walory obronne nie należały jednak do jej najsilniejszych punktów Wkrótce po zakończeniu działań wojennych ( woj. 13 letnia)gmach odbudowano, profilaktycznie podwyższono również jego ściany zewnętrzne oraz baszty. Kolejny konflikt polsko-krzyżacki okazał się dla zamku znacznie mniej okrutny. Po przybyciu pod jego ceglane mury pięciotysięcznej armii pod dowództwem Stanisława Kostki, miejscowy proboszcz Mikołaj Schoenborn niemal bez walki otworzył bramy. Ta sympatyczna chwila miała miejsce 1 stycznia 1520 roku.
Kolegiatę p. w. Zwiastowania NMP erygował bp Paweł Giżycki (05.02.1449). Jej budowniczym był zapewne Szymon, który kierował również pracami przy katedrze płockiej w 1443 r. Wzniósł on jednonawową świątynię ze znacznie niższym prezbiterium. Później dobudowano do nawy trzy kaplice: z fundacji burmistrza Jakuba Poddembka (1453), Mikołaja Węża z Dobrzankowa, wojewody mazowieckiego (ok. 1480) oraz bp. Piotra z Chodkowa. Bp E. Ciołek z pomocą mieszczan i dziekana kapituły ufundował dwie wieże na frontonie i kaplicę między nimi (1507). Największe zmiany w kościele zaszły w połowie XVI w. Jan Baptysta z Wenecji, który poprzednio pracował przy katedrze płockiej. Wenecjanin zbudował sklepienie zdobione freskami, kaplicę po prawej stronie prezbiterium (obecnie kaplica Najświętszego Sakramentu ), w której umieszczono grobowiec bp. A . Noskowskiego, oraz zakrystię i kapitularz.
W 1587 roku rozpoczęto prace przy wznoszeniu Kolegiaty pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Ap. – największego dzieła Bernarda Moranda. Usytuowana została na południowy-zachód od Rynku Wielkiego. Kościół jest orientowany, złożony z pięcioprzęsłowego korpusu nawowego, opartego na planie kwadratu i skromnego, wielobocznie zamkniętego prezbiterium, z kaplicami po obu stronach (z których północna zamieniona na zakrystię, ze skarbcem na piętrze). Świątynia jest bazyliką trójnawową opasaną rzędem niższych kaplic. Nawę główną oddzielają od naw bocznych smukłe, korynckie filary arkadowe zwieńczone bogato rzeźbionym belkowaniem. Kolebkowe sklepienia rozpięte nad prezbiterium (projektu Moranda, który zmarł około 1600 roku, przed ukończeniem budowy) i nawami (z lat 1618 – 30) są bogato dekorowane sztukateriami o motywach geometrycznych, figuralnych i roślinnych.
Piękna kamienica Pod Gryfami przy Rynku 2 powstała w latach 1587-1589 w wyniku przebudowy wcześniejszego domu. Jej projektant architekt Friedrich Gross nadał jej zdobną, manierystyczną formę. Autorem rzeźbionego portalu istniejącego do dzisiaj był Gerhard Hendrik.
Kamienica Orsettich – jedna z najpiękniejszych późnorenesansowych kamienic mieszczańskich w Polsce. Wzniesiona w ostatniej ćwierci XVI wieku, murowana, ze sklepionymi pomieszczeniami w parterze i piwnicach. Była własnością aptekarza Stanisława Smiszowica, a od 1633 roku kupca krakowskiego Wilhelma Orsettiego, który przebudował dom nadając mu charakter reprezentacyjnej kamienicy mieszczańskiej. Masywną bryłę ozdobiono w XVII wieku wysokim grzebieniem attyki, a w dolnej kondygnacji wprowadzono podcienia. Kamienica do 1945 roku była własnością prywatną. Po wojnie została przekazana na cele muzealne. Obecnie w sieni dolnej i sklepie na parterze eksponowane są muzealia związane z historią miasta i regionu.
Zbrojownia została wzniesiona w latach 1602 – 1605. Jest dziełem jednego z najwybitniejszych gdańskich architektów tamtej epoki, Antoniego van Obbergena. Zbudowano ją z drobnej, czerwonej, holenderskiej cegły zdobionej dekoracjami z piaskowca oraz bogatymi złoceniami. Konstrukcja sprawia wrażenie, jakby budynek składał się z czterech, pozornie oddzielnych kamieniczek.
Ta kamienno-ceglana budowla zwana perłą manieryzmu to najważniejszy zabytek na terenie gminy. Około 1300 roku, prawdopodobnie za sprawą mieszczan jaworskich – Fryderyka i Helboldowa, w widłach rzeki Żurawki powstał Wasserburg – otoczona fosą zamkowa siedziba pańska. W latach 1597 – 1607 z inicjatywy mecenasa sztuki Adama Hanniwaldta obiekt został gruntownie przebudowany w stylu manieryzmu. Otrzymał on wtedy nietuzinkowe wyposażenie wnętrza, między innymi rzeźbę „Figura Chrystusa” dłuta Adriana de Vriesa oraz obraz pędzla Bartholomaeusa Sprangera „Chrzest Chrystusa w Jordanie”.
Kamienica została wzniesiona w latach 1609-1618, przy Długim Targu 41, na zamówienie ówczesnego burmistrza Gdańska Johanna Speymanna, według projektu architekta Abrahama van den Blocke.
