przetrwało dzisiaj głównie pod postacią iluminowanych rękopisów. Malarstwo ścienne zachowało się w nielicznych przykładach, m.in. w krypcie kościoła Saint-Germain w Auxerre, kolegiacie św. Jana w Müstair; podobnie jest z mozaikami, których przykładem jest mozaika z absydy wspomnianego już oratorium w Germigny-des-Prés. Przedstawia ona Arkę Przymierza i dwóch aniołów.
Oryginalnie przedstawia się karolińskie malarstwo miniaturowe, którym zdobiono niezwykle cenne i luksusowe manuskrypty, będące głównie księgami liturgicznymi, zbiorami tekstów biblijnych, psalmów czy ewangelii.
(Fresquecarolingienne de la crypte de l’AbbayeSaint Germain à Auxerre)
Malowidło ścienne z Müstair
Przekaz ikonograficzny, wzorujący się na malarstwie rzymskim i bizantyjskim.
Tekst i ilustracje, która mu towarzyszyła postrzegano w aspekcie rozumienia pisma św. ściśle związanego z pamięcią (pismo, słowo mówione i ilustracja). Pamięć ma dwie bramy – słuch i wzrok. Szczególnie w tradycji monastycznej (klasztornej) miało to wielkie znaczenie – zapisywanie treści. W klasztorach obowiązywało słuchanie tekstów, czytanie podczas posiłków jako odżywianie pamięci – to wątek starotestamentowy z Ezaehiela „gdzie pan każe mu zjeść zwój” – Przełożeniem na ilustracje jest wątek z atrybutem księgi symbol smakowania słowa ( inicjały na rys. nadgryzione, jakby się wgryzano w tekst, czytano porcjami dla przemyślenia tekstu).
W XII i XIII w dochodzi scholastyka – nauka na uniwersytecie i studiowanie ksiąg św.
Na marginesach ksiąg umieszczano odnośniki ułatwiające zapamiętywanie – motywy monet, klejnotów, kwiatów, uli, kojarzące się ze zbieraniem wiadomości.
Iluminacja – średniowieczne zdobnictwo książkowe, pierwotnie w postaci ozdobnych linii i inicjałów oraz coraz bardziej skomplikowanych wzorów. Wraz z rozwojem iluminatorstwa pojawiają się złocenia, które mogły przejawiać się nawet w formie złotych liter (codexaureus) pisanych na barwionym purpurą pergaminie.
Iluminacja, zwłaszcza w sztuce dojrzałego średniowiecza mogła przyjąć formę dekoracyjnych rysunków wykonywanych technikami malarskimi lub też mogła wykorzystywać malowane (często ilustracyjne) miniatury figuralne, umieszczane na kartach manuskryptów, a później także pierwszych druków.
Iluminacje zasadniczo dotyczyły dwóch obszarów na karcie: rozbudowanych kompozycji inicjałowych, oraz wypełnienia marginesów (bordiur).
TEKSTY ZDOBIONE MINIATURTAMI
Teksty starego i nowego testamentu początkowo nie były ilustrowane , początek ilustracji przypada na średniowiecze.
EWANGELIARZ
w Kościołach chrześcijańskich ozdobna księga liturgiczna zawierająca teksty Ewangelii odczytywane w liturgii.
EWANGELISTARZ
ozdobna księga liturgiczna zawierająca teksty Ewangelii odczytywane w liturgii. Księga zawiera perykopy ( wypisy z poszczególnych ewangelii dobrane wg. potrzeb liturgii danego dnia, roku liturgicznego), które pojawiły się po ikonoklazmie w pocz. IX w. Perykopy to księgi pomocne przy liturgii obowiązywały na terenie całego państwa karolińskiego.
PSAŁTERZ
Wyciągnięte z tekstu biblijnego psalmy, ozdabiane ilustracjami na dwa sposoby:
– ilustracje epizodów z życia Dawida niezależne od treści tekstów psalmów
– lub tez dokładna ilustracja tekstu, wersetu psalmu
Inne księgi służące do śpiewów były skromnie ozdabiane lub zamieszczano tylko inicjały.
CYKLE HIGIOGRAFICZNE
Opis życiorysów świętych z ilustracjami. Dla czasów karolińskich i ottońskich miniatury są całostronicowe, odnoszą się do tekstu, z tekstem związane są inicjały lub pierwsze słowa, które często rozciągają się na całą stronę lub wers.
STRONA INCIPITOWA
Strona zawierająca podkreślone pierwsze słowa – większa czcionka, inny kolor mogą być zaznaczone również końcowe słowa ENCIPITOWA
SKRYPTORIA
O środkach klasztornych i katedralnych odbywała się produkcja miniatur i zbiorów tekstowych, zajmowali się tym mnisi i była to praca zbiorowa. Kopiści przepisywali teksty zostawiając miejsca na miniatury. Miniatury były wszywane – całostronicowe. Oprawy ksiąg były odrębna sprawą nadawano im bardzo ozdobna formę, często z kości słoniowej, pozłacanej blachy z motywami dekoracyjnymi.
SKRYPTORIUM PAŁACOWE W AKWIZGRANIE
W Akwizgranie działały 2 grupy jako szkoły skryptorium akwizgrańskiego:
Grupa Ady działała do 810 r. wszystkie zamówienia złożył król i jego rodzina.
Grupa Ewangeliarza Koronacyjnego
Działały również skryptoria w archidiecezji w Rennes, w skład których wchodziły okoliczne opactwa należące do diecezji.
Najstarszy skryptarz przypisuje się grupie ADY, jest nim EWANGELIARZ GODESKALKA 781r
Spisany złotą farbą na purpurowej karcie. Tego typu księgi były najdroższymi zamawianymi jako dar na najważniejsze okazje typu koronacja króla. Katedra przy okazji koronacji otrzymywała w darze księgę – nie wiadomo czy Godeskalka ją pisał czy tylko ilustrował. Miniatur tych jest kilka, zawierały wyobrażenia ewangelistów, przed poszczególnymi ewangeliami zamieszczone są wizerunki 4 kolejnych ewangelistów a poprzedzała je miniatura Chrystusa. Godeskalka pokazuje Chrystusa w nimbiez krzyżem, księgą i gestem błogosławieństwa (wywodzącym się z tradycji cesarskiej przemawiania z dwoma palcami złożonymi i dwoma zawiniętymi – to gest błogosławieństwa; w czasach późniejszych dłoń była układana w geście mantry, drugi palec stykał się z kciukiem). Tron, jest architektoniczny w tle z krenelażem muru co symbolizuje miasto. Cała powierzchnia jest szczelnie wypełniona, inicjały Chrystusa, w górnej części ornamenty .
Ewangeliarz Godeskalka został wykonany przez mnicha o tym imieniu dla żony Karola Wielkiego, Hildegardy, ok. 781-783
EWANGELIARZ MEDARDA ZESOISSINS, Akwizgran 785-810
Ewangelista Marek
Ewangeliarz z opactwa św. Medarda w Soissons
785–810 Paryż, Biblioteka Narodowa
Ewangeliarz z opactwa św. Medarda w Soissons
EWANGELIARZ Z LORSCH
Ewangeliarz z Lorsch (łac.CodexAureusLaureshamensis), zwany również Złotym Kodeksem z Lorsch – średniowieczna bogato iluminowana księga liturgiczna powstała w ok. 810 r. na dworze Karola Wielkiego. Początkowo znajdowała się w zbiorach bibliotekiklasztoru w Lorsch, od XVI wieku należała do kolekcji BibliothecaPalatina. Obecnie ewangeliarz z Lorschjest podzielony na części, które znajdują się w Bibliotece Watykańskiej oraz Muzeach Watykańskich w Rzymie, w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie oraz w bibliotece Batthyaneum w Alba Julia w Rumunii.
Ewangeliarz powstał na dworze Karola Wielkiego, skąd trafił do klasztoru w Lorsch najprawdopodobniej za sprawą opataAdelunga (804–837). Katalog bibliotecznyopactwa sporządzony w 830 r. wymienia ewangeliarz jako Evangeliumscriptum cum auro pictumhabenstabulaseburneas (pol. „ilustrowany ewangeliarz, złotem napisany, z okładką z kości słoniowej„).
Okładka przedstawia Marię z dzieciątkiem Jezus, Jana Chrzciciela i Zachariasza. Maria z dzieciątkiem w tryptyku, po bokach dwaj prorocy, którzy zapowiedzieli przyjście Chrystusa na świat, u dołu scena Bożego Narodzenia w wersji wschodniej. Maria leżąca w połogu, Józef siedzący, podparty, nie uczestniczący w caęj scenie. Jezus leży na tronie – żłobku. Górę wieńczy rzymski łuk triumfalny – splendor z aniołkami. Każda z postaci jest obramowana kolumnami, za arkadą – łuk (symbolizuje wywyższenie).
Ewangeliarz z Lorsch: okładka z kości słoniowej
EWANGELIA ŚW MATEUSZA
Św. Mateusz symbolizuje anioł
Ewangeliarz z Lorsch
EWANGELIARZ KORONACYJNY ok. 800r
Księga używana podczas liturgii dość rzadko, tylko podczas koronacji królów niemieckich. Pochodzenie z Bizancjum i wsch. Italii, ewangeliarz z Xanten i Bresti, w sumie zawiera 5 działów. Ewangeliarz koronacyjny, Akwizgran
EWANGELIA ŚW. JANA
Na purpurowym pergaminie postać św. Jana – kompozycja odmienna, jakby postać została powieszona w ramie na stronicy. Św. Jan tronujący, siedzi na solidnym tronie, sylwetka ukazana w bardzo naturalny sposób, tłem jest krajobraz prezentujący las – bez złocenia , bardzo naturalny. Ewangelista w złotym nimbie – jedyny złoty akcent, w szatach antycznego filozofa, ukazany z narzędziem piszącym (i zwojem papieru?), postać przedstawiona bardzo malarsko – brak symboli św. Jana.
EWANGELIARZ EBBONA, Reims 820r
Rękopisy powstały za rządów syna KarolaWielkiego – Ludwika Pobożnego w „Szkole Reims”. Ewangeliarz został w 840roku podzielony między trzech synów Ludwika Pobożnego. W tym czasie ranga Akwizgranu maleje zaś skryptorium funkcjonuje nadal na swoim poziomie. Miniaturzyści tworza najlepsze dzieła w Reims wzorując się na ewangeliarzu Koronacyjnym. Artyści tej szkoły stosowali charakterystyczną, szarpaną linię konturu, wprowadzającą niepokój i ekspresję do postaci uwiecznionych w miniaturach.
Przypuszcza się, że skryptoria Szkoły mieściły się przy katedrze w Reims, w opactwie Saint-Remi de Reims, w Hautvillers oraz przy klasztorze Saint-Thierry. Zabytki Szkoły Reims są cennym źródłem artystycznym świadczącym o rozkwicie sztuki za panowania dynastii Karolingów (tzw. Renesans Karoliński.)
W miniaturach kręgu artystycznego Reims można odnaleźć wpływy cesarskiej szkoły miniatorskiej oraz antycznego malarstwa hellenistycznego. Analiza stylistyczna miniatur z Ewangeliarza Ebbona wskazuje, że ich autor był niewątpliwie uczniem mistrza ze szkoły cesarskiej, autora Ewangeliarza Koronacyjnego.
Można dostrzec tę zależność w miniaturach wspomnianego Ewangeliarza, na których zostali przedstawieni czterej Ewangeliści (Św. Marek, Mateusz, Jan i Łukasz). Zostali ukazani w pozie siedzącej, charakterystycznej dla kopistów, na tle naturalnego krajobrazu. Układ ich ciał odzwierciedla zasady prawidłowej anatomii ludzkiej. Postaci oraz szaty Świętych zostały namalowane nerwowymi pociągnięciami pędzla za pomocą plam barwnych. Dzięki temu Ewangeliści wydają się pełni niepokoju i ekspresji, jakby poruszeni Boskim natchnieniem. Fałdy ich szat załamują się, miękko spływają wzdłuż ciała, niekiedy układają się w spirale. Barwami dominującymi w miniaturach Ewangeliarza Ebbona są: głęboki błękit tła, biel szat, zieleń, złocień, fiolet i brąz.
PSAŁTERZ ULTRECHCKI, Reims 830r.
W najbardziej oryginalnym dziele, powstałym w kręgu Szkoły Reims – Psałterzu Utrechckim, plamy barwne zostały całkowicie zastąpione czerwonobrązową linią rysunku, która stała się tutaj dominującym środkiem wyrazu. Tekstowi każdego z psalmów dawidowych, podzielonemu na trzy równoległe kolumny, odpowiada jedna scena ilustrująca opisane w nim wydarzenia. Każda z nich namalowana jest nerwową, ruchliwą kreską o różnej grubości, patrzymy na nią jakby z oddali. Przedstawia sylwetki ludzkie, pojedyncze lub połączone w grupy ujęte na tle pejzażu bądź architektury z zachowaniem intuicyjnej perspektywy. Miniatury nie mają żadnych ram, często zachodzą na tekst. Cechuje je niezwykła ekspresja i dynamika, nie mająca odpowiednika w późniejszym malarstwie średniowiecza.
Jest dziełem jednostkowym, składa się z 160 koncepcji, każdą ilustracje poprzedza psalm.
Ilustracje są wyobrażeniami pozbawionymi rygoru kompozycyjnego bez bordiury – ramki. Jednolita skala postaci, w jednej proporcji. Ustalono, że pracowało przy nim kilku artystów (8?), niektóre rysunki są niedokończone. Porównanie psałterza z innymi plasuje go w czasie renesansu.
Pismo kapitalis – rustyka (z Akwizgranu) pierwszy rękopis wykonany metoda rysunkową bez koloru, malowano rozcieńczonym brunatnym tuszem, przecieranym, całość traktowana malarsko.
Remis, Ilustracje do Psalmu 30 (31), Psałterz Utrechcki
EWANGELIARZ LOTHARA, Tours 849-851r.
Lothar syn Ludwika Pobożnego gdy został Cesarzem zrobiono na jego koronację ewangeliarz.
Symbolika i malarstwie miniaturowym
Symbolem św. Marka jest LEW
Symbolem św. Mateusza jest ANIOŁ
Symbolem św. Łukasza jest WÓŁ
Symbolem św. Jana jest ORZEŁ
| Ewangeliarz Ebbona | Pierwsza poł. IX | Skrypt. Reims, na zamówienie Ebbona | |
| Psałterz Utrechcki | Poł. IX | Reims, linearny | |
| Ewangeliarz Godescalca | 783 | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie, Grupa Ady |
| Ewangeliarz z Lorsch | 800-810 | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie, Grupa Ady |
| Ewangeliarz z st. Medard | Pierwsza poł. IX | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie, Grupa Ady |
| Ewangeliarz z St. Benoit sur Loire | 820 | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie, Manus Dei |
| Ewangeliarz koronacyjny | 800 | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie, purpurowe marginesy |
| Ewangeliarz Drogona | 850 | ||
| Biblia Karola Łysego | 845-846 | Karol Łysy | Szkoła w Tours, Karol Łysy otrzymuje bib.od opata Viviana |
| Ewangeliarz Lotara I | 849-851 | Lotar I | Szkoła w Tours |
| Antependium mediolańskie | 835-840 | Bp. Angilbertus | Wykon. Wuoliniusza |
| Cyborium Arnulfa z Karyntii | 870 | Reims | |
| Relikwiarz ze skarbca katedry w Monza | 888 | Na koronacje Berengariusza | |
| Relikwiarz bursowy z Enger | Koniec VIII | ||
| Grzebień św. Heriberta | 850-900 | Kość słoniowa, Metz | |
| Skrzynka z kości słoniowej | X | Metz, kość słoniowa | |
| Oprawa księgi z Metz | IX-X | Metz, kość słoniowa | |
| Oprawa księgi z kuszeniem Chrystusa | 850 | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie |
| Dyptyk Harracha | 800 | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie |
| Oprawa ewangeliarza z Fuldy | Kon. IX | ||
| Opra wa ewangeliarza z Lorsch | 810 | Karol Wielki | Szkoła Pałacowa w Akwizgranie |
| Pala d’oro, złoty ołtarz | Pocz. XI | Henryk II | Fulda |
| CodexAureus z opactwa św.Emmerama | 870 | Karol Łysy | Warsztat w Reims |